چندی پیش ایمیلی از سوی دوستان برایم ارسال شد که به بررسی وضعیت علمی فرد آر دیوید در پایگاههای اطلاعاتی دنیا پرداخته بود. این تحقیق از سوی پژوهشکده سیاستگذاری علم، فناوری و صنعت شریف منتشر شده است. پس از نقل این کامل این پژوهش مواردی به صورت نقد و پیشنهاد درباره بهبود وضعیت آسیب‌دیده و کلنگی مدیریت استراتژیک  و استراتژی در کشور متذکر می‌شوم:

 نام «فرد آر دیوید»، برای اساتید و دانشجویان اکثر رشته‌های دانشگاهی، حتی رشته‌هایی که بطور مستقیم با مباحث آکادمیک مدیریت نیز سر و کار ندارند، آشناست. گفتگوی ما با افراد مختلف نشان میدهد که حتی تعداد قابل توجهی از مدیران دولتی و غیر دولتی نیز با او آشنا هستند؛ اگر نام او را ندانند، با کتاب او آشنا هستند و اگر کتاب او را نشناسند، حتما با مدل برنامه‌ریزی او بیگانه نیستند. نشانه‌های مدل دیوید را میتوان در همه جا مشاهده نمود؛ دانشگاه‌ها، وزارتخانه‌ها، شرکتهای شبه دولتی، سازمان‌های فرهنگی و حتی بسیاری از نهادهای حاکمیتی. در این میان، بسیاری از شرکتهای خصوصی و تعاونی نیز از هم‌نشینی با آن بی‌بهره نبوده‌اند. به عبارت دیگر، در ایران، اکثر ما روز خود را با به نحوی با مدل دیوید آغاز می‌کنیم و روز خود را به نحوی با آن به پایان می‌بریم!

با وجود این فراگیری در ایران، برای ما عجیب بود که هر وقت از دوستان دانشجوی دانشگاه‌های خارج از کشور در مورد منابع درسی آنها می‌پرسیدیم، نامی از دیوید نمی‌شنیدیم. در هیچ کتاب معتبر نیز به دیوید ارجاع نشده بود. پس نه به وسعت استفاده و ارجاع به دیوید در ایران و نه به گمنامی او در دانشگاه‌های معتبر جهان. این موضوع برای ما از یک طرف جالب شد و از طرف دیگر ما را به فکر فرو برد. بنابراین تصمیم گرفتیم تا اعتبار علمی «فرد آر دیوید» را مورد بررسی قرار دهیم.

برای این کار، ابتدا لیستی از متفکران شناخته شدة حوزة مدیریت و استراتژی، که بنحوی به تئوری‌پردازی در مورد رفتار سازمان و رابطه سازمان با محیط پیرامونی پرداخته بودند، تهیه کردیم[۱]. سپس با استفاده از پایگاه علمی Scopus، جدولی تهیه کردیم که در آن، در مورد هر متفکر، تعداد مقالات، تعداد ارجاعات، و h index وی قابل مشاهده باشد (جدول زیر).

نام

 تعداد مقالات تعداد ارجاعات h-index
Michael E. Porter 49 5694 23
Sidney G. Winter 42 3944 16
Ikujiro Nonaka 27 2648 17
Jeffrey M. Pfeffer 67 2527 19
C. K. Prahalad 34 2393 14
Oliver E. Williamson 44 2361 13
Karl E. Weick 48 2119 16
Lynne G. Zucker 20 2031 12
Michael R. Darby 18 1436 12
Richard W Scott 49 1269 8
Gary Hamel 19 1264 10
Henry Mintzberg 45 998 13
Edward R Freeman 33 919 13
Kim S. Cameron 20 845 9
Chris Argyris 18 426 5
Fred R. David 2 51 No articles published after 1995

همانطور که شما هم مشاهده می‌کنید، در میان این متفکران، مایکل پورتر دارای بیشترین تعداد ارجاعات (۵۶۹۴) و همچنین بالاترین h index (23) است. پس از وی نیز، سیدنی وینتر (از نظر تعداد ارجاعات) و جفری ففر (از نظر h index) قرار گرفته‌اند. با این وجود، همانگونه که کاملا مشخص است، «فرد آر دیوید»، تنها دارای دو مقاله ثبت شده در پایگاه Scopus می‌باشد و جالب‌تر اینکه از سال ۱۹۹۵ به بعد، او حتی یک مقاله علمی نیز منتشر نکرده تا جاییکه حتی برای وی، h index نیز محاسبه نشده است (در تصویر زیر میتوانید اطلاعات ثبت شده در مورد دیوید در پایگاه Scopus را مشاهده کنید). همچنین کل ارجاعات داده شده به این دو مقالة دیوید، ۵۱ مورد میباشد (این تعداد را با ۵۶۹۴ مورد پورتر یا حتی ۴۲۶ مورد کریس آرگریس مقایسه کنید!). بنابراین، آنچه واضح است آن است که در جامعه آکادمیک غرب، دیوید، به هیچ وجه به عنوان یک متفکر شناخته نمی‌شود.

از طرف دیگر، کسانیکه کتاب مدیریت استراتژیک دیوید را خوانده‌اند (که نام  آن  Strategic Management: Concepts & Cases است) می دانند که این کتاب، بر خلاف کتب دیگری که اسم مشابه دارند، به هیچ وجه گردآوری نظرات مطرح و مهم موجود در حوزة مدیریت و استراتژی جهان نیست. برای مثال کافیست نگاهی به کتاب Strategy: Process, Content, context نوشتة ویت و مِیِر بیندازید تا متوجه شوید که نویسندگانی که نام «استراتژی» یا «مدیریت استراتژیک» را بطور عام در عنوان کتاب خود بکار میبرند، قطعا به مروری جامع بر روی نظریات موجود در حوزه استراتژی می‌پردازند. این در حالیستکه دیوید، صرفا در ابتدای کتاب خود، به ارائه مدلی ساده و کمّی در مورد تدوین و اجرای استراتژی پرداخته، و سپس در فصول دیگر کتاب، به شرح اجزای تشکیل دهندة این مدل اقدام نموده است. پس علاوه بر بررسی اعتبار علمی شخص دیوید، میتوان اعتبار علمی مدل وی را نیز مورد بررسی قرار داد.

مهمترین نکته در مورد مدل مورد استفادة دیوید آن است که ادبیات آکادمیک، این مدل را در زمرة مکتب «برنامه‌ریزی استراتژیک» قرار میدهد. البته در اینجا قصد بررسی علمی این مکتب و مدلهای رایج در آن را نداریم چراکه بررسی فرضیات، آغاز بکار، شکست‌های تاریخی، استدلالات غلط، جایگاه واقعی برنامه‌ریزی در شکل‌گیری استراتژی یک بنگاه، و بطور کلی نقدهای وارد بر اینگونه مدلها، نیازمند نوشته (یا بهتر بگوییم نوشته‌های متعدد) دیگری است. اما اگر بخواهیم در اینجا اشاره کوتاهی به یکی از نقدهای وارده داشته باشیم، باید بگوییم که ادبیات موجود در حوزه مدیریت و استراتژی، به بنگاه به شکل‌های مختلفی می‌نگرد بطوریکه هر یک از این نگاه‌ها، به نتایج بسیار متفاوتی منجر خواهد شد. برای مثال، از آنجاکه برخی از متفکران، بنگاه را مجموعه‌ای از منابع تعریف می‌کنند، پس سوال استراتژیک در این نگاه آن خواهد شد که چه منابعی برای بنگاه، استراتژیک محسوب شده و بنگاه باید تلاش خود را برای دستیابی به آنها معطوف کند؟. این درحالیستکه برخی دیگر از متفکران، «نیروهای رقابتی» را شکل‌دهندة رفتار بنگاه می‌دانند و معتقدند هرگونه تصمیم استراتژیک بنگاه باید پس از تحلیل این نیروهای رقابتی صورت گیرد. در نگاه متفکرانی دیگر، جنگهای قدرتِ درون و بیرون سازمان است که نهایتا رفتار استراتژیک سازمان را شکل میدهد و لذا در این نگاه، مباحث سیاسی و ائتلافات از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار میشود. از منظر برخی دیگر از متفکران نیز، استراتژی چیزی نیست مگر توانایی سازمان در یادگیری و انعطاف با محیط خود که در نتیجه، ایجاد نوعی ساختار و فرهنگ یادگیرنده، شرط موفقیت استراتژیک سازمان خواهد بود. با این اوصاف، اکنون این سوال ساده مطرح میشود که در مدل آقای دیوید، تعریف بنگاه چیست؟ و پاسخ ایشان این خواهد بود که بنگاه، همانی است که با چشم مستقیم برنامه‌ریزان و مدیران دیده می‌شود و به نظر آنها میرسد؛ هیچ تئوری و رویکردی در مورد بنگاه لازم نیست. به عبارت دیگر از نظر جناب دیوید، سالها تحقیق و مطالعة محققان و تئوری‌پردازان مدیریت و استراتژی بر روی سازمانهای متعدد و در محیطهای...

مأخذ: نبت

یادداشت‌ها و پیشنهادات

با تشکر از تحقیق فوق و همچنین تذکر به همه دانشجویان، استادان، مدیران و سیاستگذاران کشور که تا کنون پژوهش‌های زیادی با این مدل انجام شده است در کشور و متأسفانه طبق اذعان مدیران و متخصصان حتی یک گزارش متقن درباره تحول یا تغییر راهبردی در یک سازمان گزارش نشده است.

اگر بخواهیم سیری در روند توسعه مدیریت استراتژیک از دهه شصت تا کنون داشته باشیم خواهیم دانست که ما در کشور حتی در بین استادان برجسته و متخصص نسبت به ادبیات به روز این رشته بسیار عقب هستیم. اگر بخواهیم نقشه‌ای مقدماتی از مدیریت استراتژیک به طور خلاصه بیان کنیم میتوانیم در چند مورد زیر به آن اشاره‌ای داشته باشیم:
۱- فرایند مدیریت استراتژیک (در سازمان های انتفاعی،غیرانتفاعی،ملی و سطح بین المللی)
۲- نظریه‌های مدیریت استراتژیک ( نظریه مبتنی برمنابع، نظریه شایستگی‌ها و دهها نظریه دیگر)
۳- مکاتب مدیریت استراتژیک و استراتژی
۴- مبانی اقتصادی مدیریت استراتژیک
۵- مبانی کمی مدیریت استراتژیک
۶-مبانی رفتاری مدیریت استراتژیک
۷- مبانی فلسفی مدیریت استراتژیک
۸- روش شناسی مدیریت استراتژیک (‌روشهای کمی، کیفی و ترکیبی)
۹- نظریه‌پردازی در مدیریت استراتژیک
با این توصیف آسیب‌های مدیریت استراتژیک در کشور را باید اینگونه توصیف کرد:
۱- متأسفانه مدتی طولانی است که در همان اول راه نقشه، یعنی فرایند مانده‌ایم و گاهی ناخنکی هم به مراحل بعدی می زنیم و با عرض تأسف کتابهایی را ترجمه می‌کنیم که اسم آنها را حتی غلط ترجمه کرده‌ایم تا چه برسد به محتوای آن.
۲- ما در ایران فرق بین کتاب نویس را با متفکر مدیریت راهبردی به شدت اشتباه گرفته‌ایم ( دیوید یک کتاب نویس است و نه متفکر ) . مشخص است که بین او و اندیشه هایش و بارنی، مینزبرگ و پورتر شکاف بسیار معناداری وجوددارد. اما متأسفانه انجیل مدیریت راهبردی ما شده است.
۳- درسنوات گذشته به دلیل اینکه طرفداران این کتاب پروژههای متعددی را درزمینه برنامه ریزی استراتژیک تدوین می‌گرده‌اند (‌نه مدیریت استراتژیک) باعث رشد و توسعه این کتاب در کشور شده اند و متأسفانه باید بگویم که دانشجویان مهندسی که به مدیریت استراتژیک علاقمند بودند از این کتاب و فنون آن بسیار بهره بردند. و چون این عزیزان نفوذ خوبی هم داشتند باعث اشاعه کتاب دیوید شدند.
۴- در طول سالهای مختلف که با حوزه مدیریت استراتژیک آشنا بودم مرتباً از مدیران می شنیدم که مستندات قطوری با مدل دیوید برای ما از سوی مجریان پروژه‌ها ارسال شده است اما دریغ از یک قدم راهکار اجرایی و تحول در سازمان‌ها (‌این آسیب‌ها را به تفصیل در کتاب مدیریت راهبردی ذکرکرده ام baniasad.ir).
5- مسائل امروز کشور ما حاصل اشتباهات فاحش گذشته برخی از دانشگاه‌ها (‌برخی از استادان و برخی از دانشجویان) وبرخی از اهالی صنعت و برخی از دلتمردان ماست. مدلهای دیوید خوش تراش هستند و برای همین استراتژی را ساده سازی کرده اند . به عبارت دیگرهر کسی میتواند استراتژی بنویسد اما قطعا ضمانت اجرایی آن کم است.
۶- در بین کتاب نویس‌ها و به عبارت دیگر textbook نویسان هم گشتیم یکی از بدترین کتابها را مبنای تحلیل راهبردی خود قرار داده‌ایم. در این زمینه کتاب‌های بسیار بهتری هم وجود دارد . البته فریب ترجمه‌های قدیمی آنها را نخورید:


Mintzberg, Henry (2007): Tracking strategies : toward a general theory. Oxford ; New York: Oxford University Press.

Stern, Carl W.; Deimler, Michael S. (2006): The Boston Consulting Group on strategy. 2nd ed. Hoboken, N.J: John Wiley & Sons.
Wit, Bob de; Meyer, Ron (2004): Strategy. Process, content, context : an international perspective. 3rd ed. / Bob de Wit, Ron Meyer. Australia ; London: Thomson Learning.
Coulter, Mary (2012): Strategic Management in Action. 6th ed.: Prentice Hall. Available online at .
Hill, Charles W. L.; Jones, Gareth R. (2012): Strategic management essentials. 3rd ed. Mason, Ohio: South-Western.
Barney, Jay B.; Hesterly, William S. (2012): Strategic management and competitive advantage. Concepts and cases. 4th ed. Boston: Pearson.
Wheelen, Thomas L.; Hunger, J. David (2012): Strategic management and business policy. Toward global sustainability. 13th ed. Upper Saddle River N.J: Pearson Prentice Hall.
Pearce, John A.; Robinson, Richard B. (2007): Strategic management : formulation, implementation, and control. 10th. Boston: McGraw-Hill/Irwin
Hill, Charles; Jones, Gareth (2009): Strategic Management : An Integrated Approach: Cengage Learning Cengage Learning, 10650 Toebben Dr, Independence, KY, 41051.

Pearce, John A.; Robinson, Richard B. (2011): Strategic management. Formulation, implementation, and control. 12th ed. New York: McGraw-Hill/Irwin.
Lynch, Richard L.; Lynch, Richard L. (2008): Strategic management. 5th ed. Harlow: Financial Times Prentice Hall.
Hitt, Michael A.; Ireland, R. Duane; Hoskisson, Robert E. (2011): Strategic management. Competitiveness & globalization concepts. 9th ed. Australia ;, Mason OH: South-Western Cengage Learning.
Dess, Gregory G.; Lumpkin, G. T.; Eisner, Alan B. (2010): Strategic management. Text and cases. 5th ed. New York: McGraw-Hill Irwin.
Dess, Gregory G. (2012): Strategic management. Text and cases. 6th ed. New York: McGraw-Hill/Irwin.
Learned, Edmund Philip; Christensen, C. Roland; Andrews, Kenneth Richmond (1961): Problems of general management. Business policy–a series casebook. Homewood, Ill: R.D. Irwin.

Johnson, Gerry; Scholes, Kevan; Whittington, Richard (2009): Fundamentals of strategy. Harlow Essex England ;, New York: FT Prentice Hall.

Johnson, Gerry; Whittington, Richard; Scholes, Kevan (2010): Exploring strategy. Text & cases. 9th ed. Harlow: Financial Times Prentice Hall.
Johnson, Gerry; Scholes, Kevan; Whittington, Richard (2008): Exploring corporate strategy. Text & cases / Gerry Johnson, Kevan Scholes, Richard Whittington. 8th ed. Harlow: FT Prentice Hall.
Gamble, John; Thompson, Arthur A. (2011): Essentials of strategic management. The quest for competitive advantage. 2nd. New York: McGraw-Hill Irwin.
Thompson, Arthur A. (2012): Crafting and executing strategy. The quest for competitive advantage concepts and cases. Arthur A. Thompson … et al… New York: McGraw-Hill/Irwin.
Collis, David J.; Montgomery, Cynthia A. (2005): Corporate strategy : a resource-based approach. 2nd. Boston, Mass.: McGraw-Hill/Irwin
Lynch, Richard L. (2006): Corporate strategy. 4th. Harlow, England ; New York: FT/Prentice Hall.
Grant, Robert M. (2010): Contemporary strategy analysis. 7th ed. Hoboken, N.J: Wiley; Chichester : John Wiley 

7- مضحک ترین کارهایی که در زمینه مدیریت استراتژیک در کشور دیده‌ام این است که از کتاب دیوید در بخش دولتی و حتی سطح ملی هم استفاده کرده‌اند ( من بهترین واژه‌ای که اینجا می توانم بنویسم واژه خیانت است و بس)
۸- با اینکه بیش از ۹ سال در زمینه مدیریت استراتژیک مطالعه، تحقیق و پژوهش دارم. وقتی به بانک اطلاعاتی مدیریت استراتژیک خودم که در هیمن مدت ان را طراحی کرده ام (‌بیش از ۵۰۰۰هزار کتاب ، مقاله و ویدئو) میاندازم با کمال شرمندگی به خودم میگویم که هنوز تا استراتژیست شدنم چهل سال فاصله دارم و من تعجبم که چرا برخی در این کشور یک شبه دانشمند میشوند و فکر میکنند با خواندن و دیدن یک کتاب دیگر عالم به این علم درزمان خود شده اند.
۹- به امید روزی که ادبیات فرسوده و کلنگی مدیریت استراتژیک در کشور به روز، نو سازی و بازسازی شود. و قطعا آن روز درمسائلی همچون نرخ ارز و بازار طلا و تحریم و … اینگونه دست و پا نخواهیم زد.

10- برای اطلاع کامل از نقشه استراتژی و کتاب‌های مرتبط با این حوزه ضمیمه اول کتاب مدیریت راهبردی با تأکید بر جهاد اقتصادی را مطالعه فرمایید. این ضمیمه حاصل تجربه بیش از 8 سال اینجانب در مورد جستجوی تخصصی در منابع و نقشه مدیریت استراتژیک است.